1208 yılında Sivrihisar’ın Hortu köyünde doğan Nasrettin Hoca, 1284 yılında 76 yaşındayken Akşehir’de vefat eder. Hoca’nın babası Hortu köyü imamı Abdullah Efendi, annesi aynı köyden Sıdıka Hatun’dur. Hoca medrese eğitimini Sivrihisar’da görüp, babasının ölümü üzerine köyü olan Hortu’ya dönerek imam olur. Bir müddet sonra 1237 yılında Akşehir’e göçerek orada Seyyid Muhammed Hayrani ve Seyyid Hacı İbrahim’den dersler alır. İslam dini ile ilgili çalışmalarını da burada yürütür. Medresede dersler okutarak öğretmenlik, imamlık, müftülük ve kadılık görevlerinde de bulunur. Yaptığı bu görevlerinden dolayı kendisine Nasuriddin Hace adı verilir. Daha sonra bu isim Nasrettin Hoca’ya dönüşür.
Onun yaşamıyla ilgili bilgiler, halkın kendisine olan aşırı sevgi ve saygısı sonucu bir kısım söylentiler hoca’ya olağan üstü bir nitelik kazandırır. Bu söylentiler arasında Hoca’nın Selçuklu sultanlarıyla tanıştığı, Mevlana Celalettin’le yakınlık kurduğu, kendisinden en az yetmiş yıl sonra yaşayan Timur la konuştuğu ve birkaç yerde birden göründüğü rivayetleri de vardır.
Nasrettin Hoca bir Türk halk bilgesi olup, halk dilinde duygu ve inceliği içeren gülmece türünün öncüsü olmuştur. Hazır cevap olması nedeniyle herkesi hem şaşırtan hem de güldüren biridir. Toplumsal hayatta karşılaşılan sosyal problemlere mizahi bir üslupla yaklaşan Hoca, Anadolu insanının yapısını, düşüncesini ve olaylara nasıl baktığını anlatmıştır. Fıkraların özünde insanları iyiye ve doğruya yönetme, kusur ve hataları espriyle birleştirerek öne serme anlayışı hâkimdir.
Nasrettin Hoca fıkraları Türk sözlü edebiyatının kısa, açık ve sade olma özelliklerini taşır. Selçuklu veya Osmanlı Devleti döneminde var olduğuna inanılan mizahi figürü Nasrettin Hoca, komik hikaye ve fıkralarıyla hatırlanan aynı zamanda popülist filozof olan bilge bir kişiydi.
Nasrettin Hoca Gazi Hüdavendigar’a yetişip, Yıldırım Han zamanında şöhret bulmuştur. Yazıya geçirilmiş ilk Nasrettin Hoca hikâyesi 1480 tarihli Sauk’un hayatını anlatan Ebü’l Hayr Rumi’nin Saltukname’sinde bulunmaktadır. Hoca’nın fıkraları günümüzde batı dillerine de çevrilmiştir.
Nasrettin Hoca genellikle eşeğin üzerine ters binmiş şekilde karikatürize edilir. Türbesi ise Akşehir’de bulunmaktadır.